Kilka ciekawych uwag odnośnie nazwy Ratibor

Pierwsza wzmianka o Raciborzu pojawia się pod datą 1108. Zamieszczona jest w słynnej Kronice Galla Anonima. Współcześni rzadko się zastanawiają, którego miejsca tak naprawdę dotyczy, choć kwestia ta jest równie ciekawa, co znaczenie nazwy Ratibor.Dość bowiem powiedzieć, że Gall Anonim wcale nie użył w Kronice nazwy Racibórz, lecz Ratibor, która dziś większości kojarzy się z niemieckimi (pruskimi) kartami w dziejach miasta. Jak się okazuje niesłusznie, bo jak zauważył wytrawny znawca raciborskiego średniowiecza, dr Norbert Mika, możemy tutaj mówić o nazwie patronimicznej, czyli wywodzącej się od imienia domniemanego założyciela. Imię Ratibor - jak wskazuje badacz - składa się z dwóch części: starosłowiańskiego rati (walczy, bije, zmaga się) i bor (wojownik żołnierz). Nawiązuje zatem do bitnego, mężnego wojownika a nie do germańskiej przeszłości. Podobna jest geneza wielu innych imion słowiańskich: Czcibor, Sobiebor, Ratimir, Kazimir (czyli Kazimierz) itd. Imię Ratibor, lub jak chcą niektórzy Racibor, znaleźć można na kartach źródeł z terenów średniowiecznej Polski, Pomorza, Połabia, Czech, Moraw a nawet Rusi. Dodajmy, że nasze miasto nie określano jedynie mianem Ratibor. Na kartach źródeł występują również: Rattibor, Rathibor, Rathybor, Ratibar, Ratwar, Ratiboz czy Ratiborz.

Wróćmy jednak do Kroniki Galla Anonima. W 2008 r. mieszczanie raciborscy hucznie obchodzili 900-lecie pierwszej wzmianki o Raciborzu, choć tak naprawdę nie dotyczy ona wcale lewobrzeżnego miasta, które 900-lecie będzie świętować w 2117 roku. Kronika została spisana w latach 1113-1116, a jej autorem jest najprawdopodobniej mnich benedyktyński z jakiegoś klasztoru w Europie zachodniej, który zredagował dzieje Polski do czasów Bolesława Krzywoustego, jego mocodawcy. Opisując wydarzenia z 1108 roku skryba napisał: - Gdy więc Bolesław stał na straży kraju i wszelkimi siłami dbał o sławę ojczyzny, zdarzyło się właśnie, że zjawili się Morawianie, chcąc ubiec gród Koźle w tajemnicy przed Polakami. Wówczas to Bolesław wysłał pewnych rycerzy celem zajęcia, jeśliby to było możliwe, Raciborza, sam jednak dla tej przyczyny nie zaniechał łowów i wypoczynku. Z dalszej części Kroniki wiemy, że "owi zacni rycerze odeszli i stoczyli walkę z Morawianami, w której kilku zacnych spośród Polaków padło w boju, jednak ich towarzysze odzierżyli pole zwycięskiej bitwy i gród [zdobyli]. Tak to wybici zostali Morawianie w walce, a owi w grodzie [Raciborzu], nie wiedząc o niczym, zostali zagarnięci". Władca Polski nie był jednak tego świadkiem, bo zamiast stanąć na czele hufca wolał wypełnić czas polowaniami w lasach wokół Koźla. Być może uczyniłby inaczej, gdyby ruszając na Racibórz miał gwarancję realizowania swojej myśliwskiej pasji. Ta bowiem, jak wiadomo również z Kroniki, nader często pochłaniała Bolesława. Dodajmy, że opisane przez Galla wyczyny łowieckie polskiego księcia mają charakter symboliczny. Pokonanie dzika czy niedźwiedzia dodawało władcy estymy i uzasadniało prawo do rządzenia Polską

Zostawmy jednak myśliwski wymiar wydarzeń z 1108 roku i zastanówmy się o jakim miejscu, wzmiankując Ratibor, pisze Gall Anonim? Nie ma cienia wątpliwości, że chodzi o prawobrzeżny gród, wówczas już siedzibę kasztelana, później dworu książęcego. Skąd o tym wiemy? Bo w 1108 r. na lewym brzegu funkcjonowała tylko niewielka słowiańska osada, której zdobycie nie było żadnym wyczynem militarnym, tym bardziej wydarzeniem godnym kronikarskiej wzmianki. Dopiero w II połowie XII wieku, kiedy nad górną Odrę migrowali Flamandowie i Walonowie, na lewym brzegu zaczęła się tworzyć osada miejska. Przed 1217 r., ciesząc się z przywileju lokacyjnego księcia Kazimierza, osadnicy z Dolnych Niderlandów założyli miasto, które od prawobrzeżnego grodu przejęło nazwę Racibórz (Ratibor).

W latach 90. XX wieku, podczas badań archeologicznych, pozyskano do ekspertyz fragmenty drewna używanego w Raciborzu doby lokacji do wznoszenia różnych konstrukcji. Służyło ono między innymi do budowy studni odkopanych przy ulicy Rzeźniczej oraz drogi i obiektu mieszkalnego w Rynku. Najstarszy, znaleziony w Rynku fragment belki wykonanej z dwustuletniego dębu, zgodnie z wynikami precyzyjnych analiz dendrochronologicznych pochodził z drzewa ściętego po 1159 roku. Pozostałe fragmenty drewna z tego miejsca datowano na lata 30. i 40. oraz koniec XIII wieku. Odkryte siedemdziesiąt centymetrów pod ziemią konstrukcje stanowiące fragment starej drogi datowano na lata 1232-1237.

W ścisłym centrum Raciborza odkryto XI-wieczne ślady działalności człowieka. Próbki materiału z ulicy Rzeźniczej, mimo złego zachowania, datowano na okres od 1094 do 1203 roku. W jednym przypadku bezsprzecznie dowiedziono, że drzewo ścięto dokładnie w 1113 roku. Drewno do badań pochodziło z odkrytych przy ulicy Rzeźniczej studni. Próbki z dolnych partii pochodziły z przełomu XI/XII wieku, a z górnych były o sto i dwieście lat starsze. Każe to przyjąć, że osadnicy z Zachodu zajęli teren nieznanej bliżej słowiańskiej osady, która przynajmniej od końca XI wieku funkcjonowała wzdłuż ulicy Długiej, a działające tu warsztaty, pracujące zapewne na potrzeby zamku, zagospodarowali na swoje potrzeby. Miasto nie powstało więc na tzw. surowym korzeniu. Dowód tego znajdujemy również w kształcie późniejszych obwarowań Raciborza. Mury nie rysowały okręgu, najczęściej spotykanego kształtu średniowiecznych miast. Wydłużały się na zachód w formie gruszki, dokładnie wzdłuż osi ulicy Długiej, gdzie natrafiono na najstarsze ślady osadnictwa.

Wzmiankując zamek zawsze wiązano go z Raciborzem, a nie z pojawiającym się w XVI-wieku w źródłach Ostrogiem, który częścią Raciborza stał się dopiero w XX wieku, a dokładnie w 1927 roku. Od 1900 roku funkcjonował ponadto obszar dworski Zamek Racibórz (Gutsbezirk Schloss Ratibor), dawny obszar dworski Ostróg, który w 1927 roku również znalazł się w granicach miasta. Warto mieć ponadto na uwadze, że zamek stanowił centrum władzy rozległego niegdyś księstwa, zaś lewobrzeżne miasto stanowiło odrębny, samorządowy organizm. Dziś zamek jest własnością powiatu raciborskiego i najważniejszym zabytkiem oraz dumą całej ziemi raciborskiej.

Źródło fotografii: Hugo Saurma, Wappenbuch der Schlesischen Städte und Städtel, Berlin 1870